De ontkerkelijking zet gestaag door, maar één aspect van religie lijkt de dans te ontspringen. Engelen zijn overal. Met of zonder geloof in God.

Ze dienden ooit als bladvulling voor middeleeuwse schilders. En later als inspiratie voor Hollywood regisseurs. Sommigen geloven dat ze altijd bij je zijn om je te beschermen, anderen dat ze als een Sinterklaas je goede en slechte daden optekenen in Het Grote Boek. Maar engelen staan tegenwoordig toch vooral voor geborgenheid. Een beschermende hand in druk verkeer, een wakend oog als je slaapt. ‘De engel heeft de afgelopen eeuwen een enorme ontwikkeling doorgemaakt.

Hij is van religieus symbool naar persoonlijke beschermer gegaan’, vertelt conservator Tanja Kootte van Museum Catharijneconvent in Utrecht. Nu zijn de gangen van het oude klooster nog leeg, maar op 4 oktober opent daar de tentoonstelling Allemaal Engelen. En dat zijn niet alleen religieuze voorstellingen met mollige cherubijntjes en hemelse wolkenluchten. Verre van dat zelfs. ‘De engel als fenomeen is populair, zowel onder kunstenaars als onder het grote publiek,’ legt Kootte uit. ‘Engelen spreken tot de verbeelding’. In december 2006 trok een kleine engelententoonstelling zoveel publiek, dat het museum besloot om er nogmaals groots mee uit te pakken. Bezoekers kunnen klassieke voorstellingen bekijken als Het offer van Abraham uit 1618, tot moderne fotokunst van Erwin Olaf waarbij engelen in ondergoed ondeugend de camera inkijken. Je kunt jezelf ook in het museum op de foto zetten met vleugels. ‘Want’, zo legt Kootte uit, ‘iedereen kan een engel zijn.’

Wie erop gaat letten, ziet al gauw overal engelen. Ze zijn verweven in de architectuur, in de beeldende kunsten, maar ook in het dagelijks leven. Reclamemakers zijn dol op engelen, ze laten hen producten van smeerkaas tot verzekeringen aanprijzen. Popsterren als Robbie Williams scoren hits met nummers als Angels en acteur Nicolas Cage bracht 200 miljoen op met zijn rol als beschermengel in City of Angels. In de dagelijkse conversatie is de gevleugelde vriend ook goed vertegenwoordigd: ‘Je bent een engel’, ‘engelengeduld hebben’, en natuurlijk de ‘reddende engel.’

‘De religie heeft allang geen monopolie meer op het geloof in engelen,’ zegt theoloog en journalist Twan Geurts. Hij schreef ter gelegenheid van de tentoonstelling het boek Engelen van deze tijd, waarin hij op zoek gaat naar de hedendaagse interpretatie van de engel. ‘Engelen zijn publiek bezit geworden, ze zijn als het ware geseculariseerd. Ook mensen die niets met God hebben, lopen met ze weg.’

Zoals bloemiste Rina Ravenstein. Haar winkel in Utrecht is volgehangen met engelen, zegt ze in een filmpje op de tentoonstelling. ‘Ik zie ze toch altijd wel als lichtend wezen met vleugels. Mensen zeggen, ze hebben natuurlijk alleen een gouden schijnsel, maar ik vind vleugels toch wel heel heerlijk.’ Zelf heeft ze nooit een engel gezien, maar ze gelooft er heilig in. ‘Ik denk dat de wereld het ook nodig heeft. Het hogere, het zuivere, mooie muziek. En ik vind dat engelen daar bij horen.’

Wie op Google het woord engel intikt, zit al gauw op New Age-sites waar engelen, lichtwezens of gidsen op velerlei wijze kunnen worden aangeroepen en ingezet. Via speciale angel practitioners kun je in contact komen met je persoonlijke beschermengel, maar er zijn ook doe-het-zelf handleidingen. Een engelstalige website verstrekt de naam van je beschermengel door te kijken naar de dag van de week waarop je bent geboren. Simpelweg je geboortedatum invullen en je weet of het Gabriël of een van de andere aartsengelen is die jou beschermt.

Terwijl steeds minder mensen zich richten tot Jezus of God, heeft de engel zich losgemaakt van het keurslijf van de theologie. Een ieder ziet in een engel wat hij wil, wat hij op dat moment nodig heeft. En die vrijheid maakt populair.

Recent onderzoek van de Texaanse Baylor universiteit wijst uit dat de helft van de Amerikanen gelooft dat een beschermengel over ze waakt. Tien jaar geleden deed de European Values Study onderzoek in Europese landen. In Kroatië geloofde driekwart van de bevolking in engelen, in Italië 70 procent en in Duitsland bijna een derde van de bevolking.

Er zijn geen Nederlandse cijfers, maar Geurts beschrijft in zijn boek hoe de Nederlandse huisarts H.C. Moolenburgh al in 1983 aan 400 patiënten vroeg of zij ooit een engel hadden gezien. Het bleek dat 1,5 procent ooit letterlijk een engel had gezien, wat de arts verbijsterend veel vond. ‘Als dit representatief is voor de hele bevolking, dan gaat het om een middelgrote stad.’

Deze Haarlemse huisarts hanteerde bovendien een bijzonder strenge meetmethode. Hij rekende alleen gevallen mee waarbij mensen volledig bij bewustzijn waren. Veel engelen bezoeken ons echter als we half in slaap zijn, of dronken, of in doodsnood. Vaak wordt ook achteraf pas besloten dat een situatie zo bijzonder was dat er een engel in het spel moet zijn geweest: iemand heeft je gered van een ongeluk en verdween daarna op mysterieuze wijze, of iemand zegt iets dat diepe indruk maakt. ‘De kracht van een engel lijkt een beetje op die van Superman,’ aldus Geurts. ‘Hij is er altijd op het goede moment om je te redden van het kwaad.’

Maar waarom wordt een goede daad of een wonderbaarlijke redding zo gemakkelijk aan de engelen toegeschreven? Zijn mensen dan niet in staat tot engelwaardig gedrag? Geurts citeert in zijn boek de Amerikaanse godsdienstsocioloog Robert Wuthnow: ‘Engelen worden nooit kwaad. Ze geven onvoorwaardelijke liefde. Ze hebben een goed gevoel voor humor. Ze beschermen mensen, geven hen iets om op te hopen of te vertrouwen. [...] Engelen zijn niet geïnteresseerd in theologische argumenten, ze strooien liever in het rond met goede daden. Ze zijn persoonlijk, hulpvaardig, een soort etherische agenten van de geheime dienst. Ze dringen zich niet op, stellen geen eisen en vergen geen langdurig relatieonderhoud.’
Daar kan zelfs Superman niet tegenop.

Allemaal Engelen, 4 oktober – 25 januari in Museum Catharijneconvent te Utrecht.

Engelen van deze tijd, de aantrekkingskracht van een oeroud geloof. Twan Geurts. ISBN 978 90 501 8956 9, € 17,50. Verkrijgbaar vanaf 3 oktober.